Meyoz bölünmə

      Bitki, heyvan və göbələklərdə baş verən cinsi çoxalma prosesində cinsiyyət hüceyrələri adlanan xüsusi hüceyrələr - qametlər yaranır.  Hüceyrənin qametlər yaranması  ilə nəticələnən  bölünmə tipi meyoz  bölünmə ( yun. meyozis - azalma ) adlanır.  Mitozdan fərqli  olaraq meyozda xromosomların sayı, həmçinin DNT - nin miqdarı iki  dəfə - yəni diploid  yığımdan ( 2n )haploid ( n ) qədər azlır. Burada da hüceyrə mitozda olduğu kimi bölünmədən  əvvəl interfaza  mərhələsi keçirir.
    İnterfaza.  Bu mərhələdə də hüceyrə həcmcə böyüyür, onun bəzi orqanoidləri çoxalır  və  DNT - si ikiləşir. Mitozdan fərqli olaraq DNT - nin  ikiləşməsi profazada da meəyyən müddətə qədər davam edir. İkiləşmə nəticəsində ikixromatidli xromosomlar yaranır. Meyoz bölünmə bir - birinin ardınca davam edən və hər  biri mitozdakı kimi 4 fazadan ibarət iki bölünmədir.
     Meyozun birinci bölünməsi. Meyozun  birinci profazası.  Birinci profazada xromosomlar spiral şəklində burularaq qısalır, yoğunlaşır  və işlq mikroskopunda  yaxşı  görünür.  Həmin dövürdə özünəməxsus  forma və ölçülü, quruluşca  bir- birinə oxşar xromosomlar homoloji cütlər  yaradaraq bir- birinə yaxınlaşır.  Belə homoloji cüt yaradan xromosomlar quruluşlarına, gen sahələrinə və genin  yerləşmə yerlərinə görə bir - birinin  tam oxşarı olurlar. Oxşar xromosomların  bir- birinə yaxınlaşması konyuqasi adlanır.  Bu cür oxşarlıq  olmadıqda isə, xromosomlar arasında konyuqasiya baş vermir.  Meyozun gedişinin bu  cür  pozulması adətən dölsüzlüklə nəticələnir. Konyuqasiyaya girən homoloji xromosomlar arasında bir çox hallarda gen mübadiləsi  baş verir və nəticədə, genlərin yeni kombinasiyası yaranır. Belə mübadilə prosesi xromosom çarpazlaşması və ya krossinqover adlanır ( konyuqasiya zamanı krossinqover getməyə də bilər).  Konyuqasiyadan sonra homoloji xromosomlar bir - birindən ayrılırlar. Ayrılma tam başa çatdıqdan sonra bölünmə  vətərləri yaranmağa başlayır. Profazanın sonunda  nüvə pərdəsi əriyir və nüvəcik itir. Xromosomlar sərbəst halda  sitoplazmada yerləşirlər.
    Meyozun birinci metafazası. Metafazada xromosomların ikixromatidli olmaları aydın nəzərə çarpır. Xromatidlər hər bir xromosomda yalnız sentromer hissə ilə bir - biri ilə birləşmiş vəziyyətdə olur. Metafazada ikixromatidli homoloji xromosomlar hüceyrənin ekvator boyunca cüt - cüt düzülərək metafaza lövhəsi əmələ gətirir. Bu dövrdə bölünmə vətərləri tam surətdə formalaşır. Mitozdan fərqli olaraq homoloji xromosomun hər birinin sentromerinə yalnız bir qütbdən olan bölünmə vətəri birləşir.
    Meyozun birinci anafazası.  Mitozdan fərqli olaraq qütblərə xromatidlər deyil, ikixromatidli tam xromosomlar çəkilirlər. Bunun nəticəsi olaraq hüceyrənin qütblərinə hər homoloji cütdən yalnız bir xromosom çəkilir və bu səbəbdən birinci anafaza mərhələsində xromosomların sayı dəyişmir.
    Meyozun birinci telofazası.  Telofazada ana hüceyrədən haploid xromosom yığımına malik iki qız hüceyrə yaranır ( bəzi hallarda bu  mərhələ olmur ).
    Meyozun birinci mərhələsində qız hüceyrələrda xromosomların sayı iki dəfə azaldığından, buna reduksiyon bölünmə  deyilir.
    Meyozun ikinci bölünməsi.  Birinci bölünmədən sonra həmin fazalara malik ikinci  bölünmə başlayır. Bu bölünmə gedişinə görə mitozdan fərqlənmir. Birinci və ikinci  bölünmə arasında  interfaza çox qısa olur, lakin DNT ikiləşmir ( çünki hər bir xromosom hələ birinci bölünmədən əvvəl ikiləşmişdi ).  Bundan sonra ikinci bölünmənin profazası başlayır.
    Meyozun ikinci profazası.  Adətən çox qısa müddət davam edir.  Xromosomlar aydın görünür və sitoplazmada  sərbəst halda yerləşirlər.  Bölünmə vətərləri yaranmağa  başlayır.
    Meyozun ikinci metafazası.   İkixromatidli xromosomlar hüceyrənin ekvatoru boyunca düzülərək metafaza lövhəsini əmələ gətirirlər.  Bu dövrdə mitozda olduğu kimi onların sentromerinə hər qütbdən bir  vətər teli, yəni hər sentromerə iki vətər birləşir.
    Meyozun ikinci anafazası.  Mitozdakı kimi qütblərə xromosomun yarısı, yəni xromatid çəkilir.
    Meyozun ikinci telofazası.  Qütblərə çəkilən birxromatidli xromosomlar sap şəklində nazikləşir, işıq mikroskopu altında görünməz olur. Onlar nüvə qılafı görünməz olur. Onlar nüvə qılafı ilə əhatələnir, nüvəcik  əmələ gəlir. Hüceyrənin sitoplazması ikiyə bölünür.  Beləliklə, meyozda son nəticədə bir diploid ana hüceyrədən 4 ədəd haploid qız hüceyrə əmələ gəlir.
  Meyozun bioloji əhəmiyyəti.    Meyoz prosesində xromosomların sayı ikiqat azalır.  Əgər belə azalma baş verməsəydi, onda hər bir sonrakl nəsildə spermatozoid  və yumurtahüceyrələrin nüvələrinin birləşməsi  sayəsində  xromosom yığımı sonsuz  sayda  arta bilər. Meyoz  prosesi nəticəsində yetkin cinsi  hüceyrələr haploid xromosom yığımına malik olurlar.  Mayalanma nəticəsində isə hər  bir növ üçün səciyyəvi olan diploid ( 2n ) yığımı bərpa  olunur.


             Mitoz  və  meyoz bölünmədə xromosom və DNT - dəki dəyişikliklər

Mitoz   və   meyozun müqayisəsi

Mərhələlər	Mitoz	Meyoz
İnterfaza	Zülallar, ATF  və  başqa  üzvi maddələr  sintez olunur.  Xromosomlar ikiləşir	Proseslər mitozda  olduğu kimi gedir, lakin uzunmüddətli olur ( xüsusilə yumurtahüceyrənin  əmələ gəlməsində )
Profaza	Uzunmüddətlidir, xromosomlar spirallaşır, nüvə membranı  itir, nüvəcik dağılır, vətər   telləri  əmələ gəlir.	Uzunmüddətlidir. Mitozdakı proseslər gedir.  Lakin xromosomlar konyuqasiya edir. genetik məlumatlar mübadilə  olunur. Sonra xromosomlar  ayrılır.
Metafaza	Xromosomların  spirallaşması davam edir, onların sentromerləri   ekvator  boyunca düzülür.	Eyni ilə mitozdakı rposeslər  gedir.
Anafaza	Sentromerlər qız xromotidlərə  birləşir və ayrılır. Onlar yeni xromosomlara  çevrilir  və əks  qütblərə çəkilir.	Sentromerlər  bölünmür.  Əks qütblərə iki xromatidli   homoloji  xromosomlardan  biri  çəkilir.
Telofaza	Sitoplazma  bölünür, diploid xromosoma malik  olan  iki  qız  hüceyrə  əmələ gəlir.  Bölünmə  vətəri  itir, nüvəcik  bərpa   olunur.	Uzun  müddət  davam etmir.  Haploid yığımlı  homoloji   xromosomlar  müxtəlif  hüceyrələrə düşür.   Sitoplazma bölünür  və 4 yeni   hüceyrə  əmələ  gəlir