Mənşəyi məlum olmayanlar

Kükürd. Latın sözü sulfurun mənşəyi məlum deyil. Eyni şeyi elementin rusca adı üçün də demək olar. Hər halda, o, “serıy” sözünə qohum söz deyil. Maraqlı olardı ki, “sera” sözü qədim avropa sözü seraphim arasında qohumluq varmı. Bu söz “yana bilən” deməkdir, axı kükürd yaxşı yanır. Amma, çox güman ki, bu sadəcə gözəl təsadüfdür. Qədim rus sözü ctra ümumiyyətcə yanan maddə, o cümlədən də piy anlamındadır. Kükürd də “qədim” elementdir, çünki o, təbiətdə təmiz halda, həm də çox vaxt çox miqdarda rast gəlinir, xüsusən də vulkanların yaxınlığında. Kükürd yandıqda olduqca kəskin iyli kükürd qazı SO₂ ayrılır. Kükürdün hidrogen ilə birləşməsi H₂S daha çox məşhurdur. O, lax yumurta iyi verir.

Molibden. Yunanca molybdos - “qurğuşun”, buradan da latınca molibdaena - orta əsrlərdə qurğuşun parıltısını PbS, daha nadir hallarda molibden parıltısını MoS₂ və kağız üzərində qara iz buraxan oxşar mineralları belə adlandırırdılar (o cümlədən qrafiti də). XVIII əsrin sonlarında molibden parıltısından (molibdenitdən) yeni metalı ayırdılar; Y.Y.Berseliusun təklifi ilə onu molibden adlandırdılar.

Volfram. Söz alman mənşəlidir: Wolfram. Bu ad ilə mineral Almaniyada lap çoxdan məlum idi. Bu, dəmir-manqan qarışıq volframatdır xFeWO₄ ∙ yMnWO₄. Ağırlığına görə onu çox vaxt qalay filizi hesab edirdilər, amma, bu filizdən heç bir metal əridilmirdi. Mədənçilərin bu daha bir “şeytan” flizinə şübhəli münasibəti onun adında da əks olundu: Wolf almanca “canavar”. Bəs “ram” nədir? Orta əsrlər alman dilində ram - “qrum”, onda volfram - “canavar qurumu” deməkdir (volframit mineralı qara rənglidir və qara iz buraxır). Güman ki, Wolfram latınca lupus - “canavar” və spuma - “köpük” sözlərindən düzəlib. Təsadüfi deyil ki, alman geoloq və mineroloq Qeorq Aqrikola (1494-1555) bu mineralı lupi spuma - “canavar köpüyü” adlandırmamışdır (onun müasir adı volframitdir).

“Volfram” sözü alman və rus dilində var, ingilis və fransız dillərində isə bu addan yalnız W işarəsi qalıb, volframit mineralının a formullarının adlarında. Digər hallarda adətən bu elementin başqa adı - tungsten istifadə olunur. Nə vaxtsa Berselius ağır mineralı belə adlandırmışdır. 1781-ci ildə isveç kimyaçısı Karl Vilhelm Şeele (1742-1786) bu mineraldan volfram oksidi ayırmışdır. İsveç dilində tung sten - “ağır daş”, metalın adı da buradandır. Yeri gəlmişkən, sonra bu mineral (CaWO₄) alimin şərəfinə şeelit adlandırıldı.

Platin. XVI əsrin ortasında ispanlar Amerikada gümüşə çox oxşar (ispanca plata), özləri üçün yeni olan platina adını verdilər, hərfi mənada “kiçik gümüş”, “gümüşcük” adını vermişlər. Bu, platinin olduqca çətin əriyən olması ilə izah olunur (platinin ərimə temperaturu 1770^oC-ə yaxındır). Və o vaxt o, gümüşdən iki dəfə ucuz idi.

XVIII əsrə qədər platin avropa kimyaçılarına məlum deyildi. O, Amerikadakı ispan kaloniyalarından gətirildikdə saxta pul kəsənlər onunla maraqlandılar. Aydın oldu ki, platin qızıl ilə birlikdə asan əriyir, onun sıxlığı qızılın sıxlığından bir qədər çoxdur. Lakin platin qızılı “ağardır” və artıq platinin ərintidə miqdarı 8,4% olduqda qızılın xarakterik sarılığı yoxa çıxır ki, bu da saxtalaşdırmanı çətinləşdirir. Amma, platindən olan diski qızıl pulun mərkəzinə yerləşdirmək olardı və heç bir Arximed saxtakarlığı aşkar edə bilməzdi. Ehtimal ki, bu səbəbdən ispan karolu V Filipp əmr imzalayıb ki, xaricdən ölkəyə platin gətirilməsinə qadağa qoyulsun. Bundan əlavə qızıl filizi emal olunarkən Kolumbiyada tələb olunurdu ki, qızıl platindən tam təmizlənsin və ayrılan platin xüsusi nəzarət altında (kral məmurlarının) Rio-del-Pinto çayının dərin yerlərində suya atılsın. Artıq İspaniyaya gətirilmiş platin isə xalqın gözü qarşısında təntənəli olaraq dənizdə batırılırdı.

Platini digər macəra Rusiyada gözləyirdi. 1828-ci ildən 1845-ci ilə qədər Rusiyada böyük tirajda, dəyəri 3,6 və 12 rubl olan platin pullar dövriyəyə buraxılmışdır (dünya praktikasında unikal hadisə idi). Hazırda platin pullar az miqdarda və kolleksiyaçılar üçün buraxılır. İş ondadır ki, ural filiz yataqlarında çox platin çıxarmağa başlamışdılar və o vaxt sənaye tətbiqi tapmamışdı. Filiz yataqlarının sahibləri isə (Demidovlar) pul kəsilməsi hesabına öz platinlərini dövlətə satmaqdan böyük fayda görürdülər. Platin pul kəsilməsinin təşəbbüskarı maliyə naziri qraf Qeorq Lüdviq (Yeqor Franseviç) Kankrin (1774-1845) olmuşdur. Onun şərəfinə Qustav Roze mineralı kankrinit adlandırmışdır. 1844-cü ildə Kankrin xəstəliklə əlaqədar olaraq vəzifədən getdikdən sonra yeni nazir platin pul kəsilməsini dayandırdı və kəsilmiş pulları təcili yığmağı tələb etdi. Bu təşvişli tədbirin səbəblərini fərqli dəyərləndirirlər. Bir versiyaya görə bu pulların xaricdə (guya xaricdə platin ucuz idi) saxtalaşdırılmasından qorxurdular (sonra Rusiyaya gətirmək üçün): Lakin dövriyədən çıxarılmış pullar arasında bir dənə də saxta tapılmadı. Digər versiyaya görə (daha həqiqətə yaxın) platinə təlabat və Avropada onun qiyməti o qədər artmışdır ki, pul halında metal nominalından baha idi (platindən kimyəvi qablar hazırlanmasında istifadə olunurdu). Amma, onda artıq digər şeydən qorxmaq lazım idi: gizli olaraq Rusiyadan platin pulları gətirib əridərək külçə halında satıla bilərdi. Maraqlıdır ki, Maykl Faradey 1861-ci ilin fevralın 22-də oxuduğu mühazirədə rus platin pulunu göstərmişdir. Pulların tərkibini analiz edərək o, platin pulda 97% platin, 1,2% iridium, 0,5% rodium, 0,25% palladium, həmçinin mis və dəmir əlavəsinin olduğunu müəyyən etmişdir.

Qalay. Qədim Romada qalayı “ağ qurğuşun” (plublum album) adlandırırdılar. Ola bilsin ki, “qalay” yunan sözü alphos-dan yaranıb; yunan dili lüğətini və onun dialektini yaradan isixiya (“Qesixiya”) Aleksandriyskidə (V əsr) bu söz “ağ” demək idi, baxmayaraq ki, o, onu başqa cür yazır: alophous. Görünür ki, bu sözdən “qalay” sözü yaranıb ki, o da metalın rəngini göstərir.

Qalayın qədim yunan adı (kassiteros) qalayın mineralı kassiteritə (qalay daşı SnO₂) ad vermişdir; həmçinin Britaniya adalarının qədim adı da Kassiteridlər idi və bu adı finikiyalılar gətirmişdir.

Qalay latınca stannum (qalay turşularının duzlarının adları da buradandır - stannatlar, həmçinin qalayın üzvü birləşmələrinin adı - stannanlar) - stagnum sözünün təhrif olunmuş yazılışıdır – “qurğuşunun gümüş ilə ərintisi”; söz ehtimal ki, kelt mənşəlidir. Buradan qalayın adı irland dilində stan, breton dilində sten, valli dilində ystaen. Latınca stannum sözündən qalayın italiyanca adı stagno, fransızca étain, ispanca estan̈o yaranmışdır. İngilis (həmçinin holland və danimarka) tin sözünün mənşəyi məlum deyil; ehtimal olunur ki, bu söz German tayfalarından gəlir.

Qurğuşun. Qurğuşun qədimdən məlum olan yeddi metala aiddir. Onu qədim Misirlilər və ola bilsin ki, israillilər də tanıyırdı. Nadir hallarda qurğuşun külçə halında rast gəlinir.

Yunanlar onu molybdos adlandırmışdılar. “Svines” sözünün mənşəyi məlum deyil, hər halda onun rusca donuzun “svinya” adı ilə heç bir əlaqəsi yoxdur. Rusca olan svines sözü ukrayna (svines), sloveniya (svinec), həmçinin baltik dilləri qrupunda da var: litva dilində švinas, latış dilində svins. Burada ən qəribəsi odur ki, əksər slavyan dillərində (bolqar, serbxorvat, çex polyak) qurğuşun qalay adlanır! Bəzi ağıldan bəla tərcüməçilərdə bu gülməli anlaşılmazlığa gətirib çıxarıb, məsələn, “qalay akkumulyatorlara”. Belə yalançı dost tərcümələr “az deyil”. Belə ki, polşa dilində uroda - heç də eybəcərliyi ifadə etmir, tam əksinə, gözəlliyi ifadə edir;  pozorny çex dilində - “diqqətli”, polyak dilində “xarici” deməkdir; ingilis dilində ammonia “ammonium” deyil, “ammoniak”dır, film - təkcə “film” deyil, həm də “nazik təbəqə”, agitation - təkcə “agitasiya” yox, həm də “həyəcan, təşviş”, həmçinin “qarışdırma”, spekulation - heç də təkcə “spekulyasiya” yox, həm də “fikirləşmə, düşünmə” deməkdir, hidrocarbon - “hidrocarbonat” yox, karbohidrogen deməkdir və s.

İngiliscə qurğuşunun adı leod və hollandca lood, ola bilsin ki, rus dilində olan “ludit” (qalaylamaq) ilə əlaqədardır, baxmayaraq ki, zəhərli qurğuşun ilə yox, qalay ilə qalaylayırlar. Almanca Lot – “lehim”, həmçinin “ağırlıq” deməkdir. Bu söz Rusiyada metrik sistem tətbiq olunana qədər çəki vahidi hesab olunurdu (12,8q): qurğuşun ağırdır. Qurğuşun təkcə ağır deyil, həm də yumşaqdır, kağız üzərində boz iz buraxır (təsadüfi deyil ki, almanca “karandaş” – Bleistift, hərfi mənada – “qurğuşun stergen” deməkdir).

Qurğuşunun latınca adı plumbum (həmçinin mənşəyi məlum deyil) ingiliscə plumber – “su kəməri işçisi” (nə vaxtsa boruların birləşdiyi yer yumşaq qurğuşun ilə pərçimlənirdi).  Orta əsrlərdə plumbum termini ümumiyyətlə, yumşaq metallara aid idi və onların rənglərinə görə fərqlənirdi: plumbum candidum və ya plumbum album (“ağ qurğuşun”) – qalay, plumbum nigrum (“qara  qurğuşun”) – qurğuşun plumbum cinereum (“kül qurğuşun”) –(“qurğuşun külü”) – bismut.

Plumbago sözü ilə isə qrafiti adlandıra bilərdilər (yunanca grapho – “yazıram”, o da qurğuşun kimi qara iz qoyur).

Qurğuşunun sarı oksidi PbO çox keçmişdən massikot adı ilə sarı piqment kimi istifadə olunur. O, italyan sözü marzakotta – “dulusçu minası” sözündəndir (ərəb mənşəli sözdür).