“Mifik” elementlər

Niobium və tantal. 1801-ci ildə ingilis kimyaçısı Çarlz Xatçet (1765-1847), hələ 1635-ci ildə ABŞ-ın müasir Massaçu sets ştatının ərazisində tapılmış və Britaniya muzeyində saxlanılan qara mineralı analiz etmişdir. Xatçet aşkar etmişdir ki, mineralda naməlum elementin oksidi var. Bu element mineral tapıldığı ölkənin şərəfinə “kolumbi” adlandırılmışdı (o vaxta qədər ABŞ qitəni kəşv edən adamın şərəfinə Kolumbi adlanırdı). Mineral isə kolumbit adlandırılırdı.

1802-ci ildə isveç kimyaçısı və mineroloqu Avqust Qastav Ekeberq (1767-1813) kolumbitdən daha bir oksid ayırdı və bu oksid heç bir turşuda həll olmaq istəmirdi. O zamanın kimyasında “söz sahibi” olan Berselius bu oksiddə olan metalı tantal adlandırmağı təklif etdi. Tantal qədim yunan əsatirlərinin qəhrəmanıdır, günahlarına görə o, boğazına qədər olan suya salınmışdı və başı üzərində meyvələr olan qanadlar sallanırdı, amma, o nə su içə bilirdi, nə də meyvə yeyə bilirdi. Analoji olaraq tantal da turşu ilə “doya bilmirdi”, o, suyun Tantaldan qaçdığı kimi ondan qaçırdı. Xassələrinə görə bu element kolumbiyə o qədər oxşar idi ki, uzun müddət mübahisə gedirdi ki, kolumbi və tantal eyni elementdir və ya ayrı-ayrı elementlərdir. Yalnız 1845-ci ildə alman kimyaçısı Henrix Roze (1795-1864) bir neçə mineralları analiz edərək mübahisəni aradan qaldırır. O, müəyyən edir ki, həqiqətdə xassələrinə görə yaxın olan iki element mövcuddur. Xatçet kolumbisi onların qarışığından ibarət idi və kolumbitin formulu (daha dəqiq manqano kolumbit) (Fe, Mn)(Nb, Ta)₂O₆formulunu aldı. İkinci elementi Roze niobium adlandırdı, Tantalın qızı Niobinin şərəfinə. Lakin simvol Cb XX əsrin ortalarına qədər amerikanın kimyəvi elementlərin cədvəllərində qaldı: o cədvəllərdə o, niobiumun yerində dururdu. Unutmayaq ki, Xatçetin adı xatçit mineralının AgTlPbAs₂S₅ adında əbədiləşib.

Kobalt. XV əsrdə Saksoniyada zəngin gümüş filizləri arasında polad kimi parıldayan, ağ və ya boz kristalları aşkar etdilər və onlardan metal əritmək mümkün olmurdu; gümüş və mis filizlərində onların əlavə kimi olması da bu metalların əridilməsinə mane olurdu. “Pis” filiz şaxtaçılar tərəfindən dağ ruhu Kobaldın adını aldı. Görünür ki, bu, arsenə malik kobalt mineralları idi: cobaltin CoAsS, skutterudit CoAs (Norveçdə yer adı ilə adlandırılıb), safflorit CoAs₂ (göy kobalt boyası safranın adı ilə adlandırılıb) və ya smaltin (skutteruditin şəkil dəyişməsidir, tünd rəngli smalt boyalarının hazırlanmasında istifadə olunur). Onlar yandırıldıqda uçucu, zəhərli arsen oksidi ayrılır. Ehtimal ki, pis ruh adı orta əsrlər alman sözü kobalt – “damdabaca”, kobe – “koma” və holde – “ruh” sözlərinə gedib çıxır. 1735-ci ildə isveç kimyaçısı və mineroloqu Qeorq Brand (1694-1768) bu mineraldan əvvəllər məlum olmayan metalı ayıra bilmişdir və onu kobalt adlandırmışdır. O, həmçinin aydınlaşdırmışdır ki, məhz bu elementin birləşmələri şüşəni göy rəngə boyayır – bu xassədən hələ qədimdə Assuriyada və Vavilonda istifadə olunurdu.

Nikel. Adın mənşəyi kobaltın tarixi ilə oxşardır. Orta əsrlər mədənçiləri pis dağ ruhunu Nikel, kupfernikel (Kupfernickel) – “şeytan misi”, “saxta misi” adlandırırdılar. Bu, xarici görünüşcə mis filizinə oxşayırdı və şüşə əritmədə şüşəni yaşıl rəngə boyamaq üçün istifadə olunurdu. Amma, heç kim ondan mis ala bilmirdi. Bu filiz-nikelinin mis-qırmızı kristalları (qırmızı nikel kolçedanı NiAs) 1751-ci ildə isveç mineroloqu Aksel Fredrik Kronstedt (1722-1765) tədqiq etmiş, ondan yeni mineral ayırmış və ona nikel adı vermişdir. Nə vaxtsa (məsələn, Brokqauz və Efronun ensiklopedik lüğətində) “nikkel” yazılmışdı, alman Nickel şablonuna uyğun olaraq ABŞ-da nickel sözü ilə ənənəvi olaraq 5 sentlik metal pullar adlandırılır, baxmayaraq ki, onun tərkibində cəmi 25% nikel var (qalanı misdir).

Prometium. Bu element neodim və samazium arasında yerləşməli olan nadir torpaq elementinin axatarışlarında müxtəlif minerallarda dəfələrlə kəşv olunub. Və İllionoysk Universitetinin şərəfinə illinium, Florentiya Universitetinin şərəfinə florensium, siklotronda yeni element almağa cəhd nəticəsində alındığından siklonium adlandırılmışdır. Amma bu kəşvlər təsdiq olunmamışdır. Lantanoidlər zəncirində çatışmayan manqa ilk dəfə olaraq 1947-ci ildə amerika tədqiqatçıları Ceykob Marinski, Lourens Olepdenin və Çarlz Koriell uranın nüvə reaktorunda parçalanma məhsullarını xromatoqrafik ayırarkən aşkar etmişlər. Təbii elementin axtarışlarının uğursuzluğu aydın oldu: prometiumun izotoplarının hamısı nibətən az yaşam müddətli radioaktiv izotoplardır. Koriellin arvadı təklif edir ki, bu elementə allahlardan odu oğurlayaraq insanlara verən Prometeyin adı verilsin. Bununla nüvə “odunda” dəhşətli güc olması qeyd edilmişdir.

Kadmium. Bu element 1818-ci ildə alman kimyaçısı və əczaçısı Fridrix Ştromer (1776-1835) tərəfindən fabrikdə əczaçılıq preparatları hazırlanan sink karbonatda kəşv olunmuşdur (indi də sink oksid müxtəlif prisipkalarda, mazlarda və pastalarda büzücü antiseptik maddə kimi istifadə olunur). Lakin apteki yoxlayarkən vilayət həkimi şübhələnir ki, preparatlarda zəhərli arsen var: sink oksidin xlorid turşusunda məhlulundan  hidrogen sulfid buraxdıqda ağ ZnS çöküntüsü yox, arsenin verdiyi sulfidə çox oxşayan çöküntü əmələ gəlir. Preperatların satışına qadağa qoyulur. Onda fabrikin sahibi sərbəst tədqiqatlar aparır və belə nəticəyə gəlir ki, sarı çöküntünü  arsen yox, məlum olmayan element əmələ gətirir. Bu nəticəni Qettingen Universitetinin professoru Ştromeyer təsdiq edir və yeni elementə ad verir. Qədim zamanlardan karbonatlı sink filizləri yunan sözü kadmeia ilə adlandırılırdı. Ad mifik Kadmuya gedib çıxır. Kadmu yunan mifalogiyası qəhrəmanıdır, “Kadmey torpağının” çarı Avropanın qardaşıdır, o, bu torpaqda Fivin əsasını qoyandır, əjdahaya qalib gələndir. Guya Kadm birinci olaraq sink mineralını tapıb, mis və sinkin filizlərini birgə əritdikdə misin rənginin dəyişməsi qabiliyyətini insanlara bildirib (misin sink ilə ərintisi – latun). Kadma adı semit “Kadem” – “Şərq” sözünə gedib çıxır.

Titan. Hesab edilir ki, bu elementi alman kimyaçısı Martin Henrix Klaprot (1743-1817) 1795-ci ildə rutil mineralında naməlum metalın oksidi şəklində kəşv etmişdir. Bu metalı o, titan adlandırmışdır (özünün əvvəllər kəşv etdiyi urana analoji olaraq). Titanlar qədim yunan mifalogiyasında allahların – olimpiyaçıların mübarizə apardıqları nəhənglər idi. Tezliklə aydınlaşdı ki, ingilis kimyaçısı və meneraloqu Uilyam Qreqor (1761-1817) analoji oksidi daha əvvəl 1791-ci ildə aşkar etmişdir. Qreqor bu okisdi ilmenit mineralından ayırmışdı və onu menakin adlandırmışdı. Məlum olmuşdur ki, rutil də, menakin də titan dioksiddir TiO₂. ilmenit isə dəmir titanatdır FeTiO₃.

Bunu qeyd etmək lazımdır ki, rutil mineralı adını latın rutilis – “qızılı qırmızı” (ruber isə – tünd qırmızı sözündən alıb). Deməli rubil və rubin etimoloji “qohumdurlar”. Təmiz titan dioksidin kristalları rəngsizdirlər, bu maddənin toru isə ağ rəngə malikdir, bundan əlavə ondan titan belili hazırlanır. Amma, rutilin gözəl təbii kristalları çox vaxt əlavələrlə  qızılı-sarı və ya qan-qırmızı rəngə boyanmış olur və metal parıltısına malikdir. İlmenit mineralı isə ilk dəfə olaraq Cənubi Uralda, ilmen dağlarında aşkar olunub və buradan da öz adını alıb.

Torium. 1882-ci ildə Y.Y.Berselius ona Norveçdən göndərilmiş nadir mineralda yeni elementin birləşməsini aşkar edir. O, bu elementi qədim skandinav allah – ildırım saçan Tora şərəfinə torium adlandırır. Doğrudur  Berselius  bu adı hələ 1815-ci ildə toriumu İsveçdən olan digər mineralda səhv olaraq “kəşv edərkən” düşünmüşdü. Bu, o nadir hadisə idi ki, tədqiqatçının özü guya onun aşkar etdiyi elementi “bağladı”. “Bağlama” 1825-ci ildə baş verdi, o vaxt məlum oldu ki, əvvəllər Berselius ittrium fosfatı analiz edibmiş. Yeni mineralı isə torit adlandırdılar, bu, torium slikat idi.

ThSiO₄. Torium radioaktivdir; onu yarım parçalanma dövrü 14 milyard ildir, parçalanmanın son məhsulu qurğuşundur. Torium mineralında qurğuşunun miqdarına görə onun yaşını müəyyən etmək olar. Virciniya ştatında tapılan menerallardan birinin yaşı 1,2 milyard ildir.

Tellur və selen. Tellur 1782-ci ildə qızıla malik flizdə macar dağ mühəndisi Ferens Yojef Müller (sonra baron fon Rayxenşteyn adı almışdı) (1740-1825) kəşf etmişdir. “Tellur” adı (roma qidalandırıcı torpaq ilahəsi Tellusun şərəfinə) 1798-ci ildə M.Q. Klaprot tərəfindən təklif olunmuşdur.

Seleni 1817-ci ildə Y.Y.Berselius kəşf etmişdi; o, bu elementi sulfat turşusundan qırmızı-qəhvəyi çöküntüdən ayırmışdır (selen kükürdün analoqudur). Yeni element tellura oxşar idi və analogiya üzrə Berselius onu selen adlandırmışdır: təbiətdə selen tellurun sputnikidir, Ay Yerin sputniki olduğu kimi Yunan mifologiyasında ayın təcəssümü Qeliosun bacısı Selendir.

Serium və palladium. 1801-ci ildə italiya astronomu Cuzeppe Piassi (1746-1826) Günəş sisteminin ilk kiçik planeti (asteroid) kəşf edir ki, bu planetin orbitini məşhur alman riyaziyyatçısı Karl Fridrix Qauss (1777-1855) hesablamışdır. Asteroid roma məhsul ilahəsi Sereronun şərəfinə adlandırılır (Yunanıstanda bu ilahə Demetro adlandırılırdı).

1802-ci ildə alman astronomu Henrix Vilhelm Olbers (1759-1840) Günəş sistemində yeni kiçik planeti (asteroid) kəşf etdi və qədim yunan müdriklik ilahəsi Afin Palladın şərəfinə Pallad adlandırdı. 1804-cü ildə London Kral cəmiyyətinin katibi Uilyam Xayd Uollaston (Vollaston, 1766-1828) xam platində yeni metal aşkar etdi və iki il öncə kəşf olunmuş asteroidin şərəfinə palladium adlandırdı.

Uran, Neptunium, Plutonium. Çox-çox əvvəllər alman filiz axtaranları gümüş filiz çıxıntılarında qətran parıltılı qara filiz aşkar etmişdilər. Ondan heç bir metal əritmək mümkün olmamışdır və onu Pechblende adlandırmışdılar, Pech – “qətran” və blenden –“göz qamaşdırmaq” sözlərindəndir. Bu ad digər dillərdə  də bu mineral üçün saxlanılmışdır: rus dilində yalançı qətran, ingiliscə pitchblende, fransız dilində blende de poix və s. Geoloqlar bu mineralı nasturan adlandırırlar, yunan nastos – “sıxlaşmış” sözündəndir. Tərkibcə o, U₃O₈ oksid tərkibinə yaxındır.

1781-ci ildə ingilis astronomu Uilyam Qerşel (1738-1822) yeni planet kəşf etdi və onu Uran adlandırdı – qədim yunan səma allahı Uranın şərəfinə (Zevsin babası). 1789-cu ildə M.Q.Klaprot yalançı qətrandan qara ağır maddə ayırdı ki, o, bunu metal hesab etdi və əlkimyaçıların ənənəsinə uyğun olaraq onu yeni kəşf olunmuş planet ilə “əlaqələndirdi”. Yalançı qətranı isə uran qətranı adlandırdı (məhz bu maddə ilə Küri ər-arvad tədqiqat aparmışdı). Yalnız 1841-ci ildə aydın oldu ki, Klaprot uranın özünü yox, onun qara oksidini UO₂ alıb.

1846-cı idə astronomlar bundan bir az əvvəl məcazi mənada “aldatmaq”.

Fransız astronomu Urben Jan Jozef Laverenin (1811-1877) əvvəldən söylədiyi yeni planeti astronomlar kəşf etdilər. Onu Neptun adlandırdılar – qədim roma sualtı qarlıq allahının şərəfinə. 1850-ci ildə ABŞ-dan Avropaya gətirilmiş mineralda hesab etdikləri kimi aşkar etdikləri metalı astronomların yeni kəşf etdikləri planetin adının təsiri ilə neptunium adlandırmağı təklif etdilər lakin, tezliklə aydın oldu ki, bu artıq əvvəl kəşf olunmuş niobiumdur. “Neptunium” haqqında demək olar ki, bütöv yüz il unutdular, ta 1940-cı ildə amerika fizikləri E.M. Makmillan və F.X. Abeslon uranı neytronlarla şüalandırdıqda alınan məhsullarda yeni elementi kəşf edənə qədər. Və Günəş sistemində Urandan sonra Neptun gəldiyi kimi elementlərin cədvəlində urandan (№92) sonra neptunium gəldi (№93).

Amerika astronomu Persival Lovell (Louell, 1855-1916) əvvəlcədən mövcud olduğunu söylədiyi Günəş sisteminin doqquzuncu planeti 1930-cu ildə kəşf olundu. Onu Pluton adlandırdılar. Odur ki, neptuniumdan sonrakı elementi plutonium adlandırmaq məntiqi idi; o, 1940-cı ildə uranı deyterium nüvələri ilə bombalama nəticəsində almışdı. Yeri gəlmişkən, 2006-cı ilin avqustunda Pluton kiçik ölçüləri olması və onun orbitinin xüsusiliyi səbəbindən astronomlar tərəfindən planetlər sırasından çıxarılıb.