“Əlkimya” elementləri

Hesab edilir ki, XIII-XVI əsrlərdə əlkimyaçılar öz axtarışlarında beş yeni elementi kəşf etmişlər (doğrudur, onların elementarlığı daha çox sonralar sübut olunub) –fosfor, arsen stibium, bismut və sink. Qəribə təsadüf – bu beş elementdən dördü eyni qrupda yerləşir. Əgər nəzərə alsaq ki, sinkin kəşfi əslində yenidən kəşfdir (metallik sink hələ Qədim Hindistan və Romada əridilirdi), onda belə alınır ki, əlkimyaçılar yalnız beşinci qrupun elementlərini kəşf ediblər.

Sink. Rus dilinə metalın adını Mixail Vasilyeviç Lomonosov (1711-1765) alman dilindəki zink sözündən yaradaraq daxil edib. Metalın almanca adı ehtimal ki, qədim alman tinka – “ağ” sözündəndir. Həqiqətən ən geniş yayılmış sink preparatı – ZnO (əlkimyaçıların “fəlsəfi yunu”) ağ rənglidir. Digər ehtimala görə almanca adı zinke sözündəndir – “diş, tiyə” (çəngəldə, qrabeldə və s.): sink bərkidikdə dişəbənzər kristallar əmələ gətirir. Alman dilində oxşar sözlər var: zinne – “divarın dişləri”, zahn – diş (ağızda), zant – “diş” (altlıqda). Sinkit (əlavələrə rəng almış sink oksid) kristalları da dişlər əmələ gətirir. Sinkin xeyli geniş yayılmış mineralı sfaleritdir (sink sulfiddir).

Fosfor. 1669-cu ildə Hamburq əlkimyaçısı Xenniq Brand (təxminən 1630-1710-cu ildən sonra) fosforun ağ modifikasiyasını kəşf etdikdə o, bu fosforun qaranlıqda işıq saçmasından heyrətlənmişdir ( əslində fosfor özü yox, onun buxarları havada oksidləşməsi zamanı). Brand yeni maddəni fosfor adlandırdı. Yunanlar phosphoros (hərfi mənada “işıq daşıyan”) sözü ilə məşəl daşıyanı adlandırırdılar; onlar həmçinin günəşin çıxmasından xəbər verən itmiş Veneranı da belə adlandıra bilərdilər. “İşıq” yunanca phos deməkdir, “foton”, “fotoqrafiya” və başqaları da buradandır; phoros isə – “daşıyan” deməkdir. Beləliklə, “svetofor” (işıqfor) və “fosfor” mahiyyətcə eynidir. Qəribədir ki, əgər “svetofor” (işıqfor) latın dilinə tərcümə olunsa, onda lütsifer (latınca lucifer - işıq daşıyan) alınar. Biolüminessensiyada canlı orqanizmlərin işıq saçmasında iştirak edən üzvi maddələrin lütsiferinlər adı da buradandır. Biologiyada isə “sarı lütsifer” adı altında fluoressent boyaq istifadə olunur.  

Arsen. Bu elementin rusca adı (mışyak) çox ehtimal ki, siçanları (rusca mış) zəhərləmək üçün istifadə olunan zəhərin adı ilə bağlıdır; digər şeylərlə yanaşı rənginə görə boz mışyak (arsen) siçan (mışı) xatırladır. Elementin latınca adı (Arsenicum) yunan sözü arsenikona (fars mənşəli) gedib çıxır. Yunanlar arsen sulfidi As₂S₃ (parlaq qızılı-sarı rəngli mineralı) auripiqment adlandırırdılar. Dalın lüğətində bu mineral avripiqment adlandırılıb (latın auripigmentun sözünün köhnə transliterasiyası). Aurpiqment indi də təsviri sənətdə, xüsusən də, ikona çəkilişində istifadə olunur; nə vaxtlarsa onun əsasında boyaq “kral sarısı” adlandırılırdı. Arsenin digər sulfidi As₄S₄ realqara mineralı şəklində rast gəlir; onun adı ərəb sözü raxc əl qxar-dan yaranıb, hərfi mənası “mağara, fliz yatağı tozu” deməkdir. Təbiətdə arsen  təmiz halda və (daha çox hallarda) birləşmələr şəklində rast gəlinir. Onlardan biri – gümüş və arsenin qarışıq sulfidi Ag₃AsS₃ prustit adını almışdır (tərkibin sabitliyi qanunu kəşv etmiş fransız kimyaçısı Jozef Lui Prustun (1754-1826) şərəfinə Arsenin əksər törəmələri olduqca zəhərlidir, məsələn, çox pis iyli dimetilarsen (onun radikalını (CH₃)₂As – İsveç kimyaçısı Yens Yakov Berselius (1779-1848) kakodil adlandırmışdır (yunanca kakodes – “iylənən, pis iyli, mənfur”). Kakodilin oksidi (CH₃)₂As-O-As(CH₃)₂ daha çox məlumdur. Qəribədir ki, bu maddə Kade mayesi adlanır – fransız kimyaçısı və farmasefti, Sevrsk farfor zavodunun direktoru Lui Klod Kade de Qassikurun (1731-1789) şərəfinə Kalium asetatı arsen (III) oksid ilə birgə qovaraq o, ilk dəfə olaraq bu, arsen üzvi birləşməni mənfur iyli, tüstülənən maye şəklində almışdır. Dəri yaralarını zəhərləyən maddə lüizit (ClCH=CHAsCl₂) isə xoşagələn ətirşah iyinə malikdir. O, ilk dəfə olaraq onu 1918-ci ildə sintez edən Amerika kimyaçısı Uinford Li Lüisin (1878-1943) şərəfinə adlandırılıb. Bu adı daha məşhur olan Amerika kimyaçısı Hilbert Nyuton Lüisin (1875-1946) adı ilə səhv salmaq olmaz.

Arsenə malik ən məşhur üzvi maddələrdən biri salvarsandır. Onu 1909-cu ildə alman kimyaçısı və biokimyaçısı, Nobel mükafatı laureatı Paul Erlix (1851-1915) siflis və digər oxşar xəstəlikləri müalicə üçün almışdır. O, bu maddəni “preparat 606” adlandırmışdır – bu, heyvanlar üzərində müalicəvi təsiri öyrənmək üçün istifadə olunan preparatın sıra nömrəsi idi. Sonralar bu maddə salvarsan adlandırıldı. Latınca salvo – “xilas edirəm” və arsenicum – “arsen” sözlərindəndir. Salvarsanın strukturu Erlixin portreti ilə  birlikdə 1989-cu ildə buraxılmış 200 markalıq AFR pulu üzərində təsvir olunmuşdur.